ZAPRZECZENIE OJCOSTWA PO 18 - tym ROKU ŻYCIA DZIECKA - CZY TO MOŻLIWE?

W dniu 16 maja 2018 r. (sygn. akt SK 18/17) orzekł, że art. 71 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego jest niezgodny z Konstytucją RP w zakresie, w jakim określa termin do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa męża matki niezależnie od daty powzięcia wiadomości przez pełnoletnie dziecko o tym, że nie pochodzi od męża matki. Wyrok ten w istotny sposób modyfikuje dotychczasowe uregulowania w zakresie zaprzeczenia ojcostwa. Przedmiotowy wyrok Trybunału wyeliminował z porządku prawnego ograniczenie czasowe uniemożliwiające mężczyznom zaprzeczenie ojcostwa po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności. Zmiana ta stanowi fundamentalną rewizję dotychczasowej praktyki orzeczniczej i otwiera nowe możliwości procesowe dla podmiotów kwestionujących swoje ojcostwo po upływie dotychczasowych terminów ustawowych.

Stan prawny przed wydaniem orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego

Przed wydaniem orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, mąż matki mógł wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się, że dziecko od niego nie pochodzi, jednakże nie później niż do dnia osiągnięcia przez dziecko pełnoletności. Ta druga przesłanka stanowiła bezwzględną barierę procesową, która wielokrotnie uniemożliwiała dochodzenie praw przez mężczyzn, którzy powzięli informację o braku więzi biologicznej z dzieckiem już po osiągnięciu przez nie pełnoletności.

Przedmiotowe ograniczenie było uzasadniane przez doktrynę i judykaturę potrzebą ochrony stabilności stosunków rodzinnych oraz interesem dziecka, dla którego zmiana statusu filiacyjnego po osiągnięciu dorosłości mogłaby generować niepewność prawną i emocjonalną.

W praktyce orzeczniczej sądów powszechnych bezwzględny termin końcowy blokował możliwość skutecznego zaprzeczenia ojcostwa, nawet w przypadkach ewidentnego braku więzi biologicznej, jeśli tylko dziecko osiągnęło pełnoletność przed wytoczeniem powództwa.

Na gruncie dotychczasowego stanu prawnego, sądy konsekwentnie odrzucały powództwa o zaprzeczenie ojcostwa wnoszone po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności, nawet jeśli mężczyzna dowiedział się o braku więzi biologicznej już po upływie tego terminu. Sąd Najwyższy wielokrotnie wypowiadał się, że termin do zaprzeczenia ojcostwa ma charakter prekluzyjny i nie podlega przywróceniu, bez względu na przyczyny jego uchybienia. Taka interpretacja przepisów, choć zgodna z literalnym brzmieniem ustawy, budziła wątpliwości co do jej zgodności z konstytucyjną zasadą proporcjonalności ograniczeń w korzystaniu z praw i wolności jednostki.

Co zmienia wyrok z 16 maja 2018 r. Trybynału Konstytucyjnego (sygn. akt SK 18/17) ?

Trybunał Konstytucyjny uznał za niekonstytucyjny fragment art. 71 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego . Co istotne, Trybunał Konstytucyjny nie zakwestionował samej zasady wprowadzenia ograniczeń czasowych dla wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa, lecz jedynie absolutny charakter terminu powiązanego z pełnoletnością dziecka. W uzasadnieniu Trybunał wyraźnie wskazał, że termin roczny liczony od dnia, w którym mężczyzna dowiedział się, że dziecko od niego nie pochodzi, stanowi wystarczające i proporcjonalne ograniczenie, skutecznie zabezpieczające stabilność stosunków rodzinnych.

W motywach rozstrzygnięcia Trybunał Konstytucyjny odwołał się do kilku fundamentalnych zasad konstytucyjnych, które zostały naruszone przez kwestionowany przepis. Przede wszystkim Trybunał wskazał, że ograniczenie możliwości zaprzeczenia ojcostwa do momentu osiągnięcia przez dziecko pełnoletności nie spełnia testu proporcjonalności wyrażonego w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP.  

Zdaniem Trybunału, ograniczenie to nie jest niezbędne dla ochrony interesu publicznego ani praw i wolności pełnoletniego dziecka, ponieważ:

1. Pełnoletnie dziecko posiada już ukształtowaną tożsamość i podmiotowość prawną.

2. Interes osoby pełnoletniej w utrzymaniu formalnego statusu filiacyjnego nie powinien mieć bezwzględnego pierwszeństwa przed prawem mężczyzny do ustalenia zgodności statusu prawnego z rzeczywistością biologiczną.

3. Wystarczającym zabezpieczeniem przed pochopnym kwestionowaniem ojcostwa jest termin roczny od powzięcia wiadomości o braku więzi biologicznej.

Trybunał podkreślił również, że arbitralne wyłączenie możliwości zaprzeczenia ojcostwa po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności narusza konstytucyjne prawo do sądu (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP) oraz prawo do ochrony życia prywatnego i rodzinnego (art. 47 Konstytucji RP).

Nowy stan prawny w sprawach o zaprzeczenie ojcostwa

W świetle omawianego orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, mężczyzna kwestionujący swoje ojcostwo może wytoczyć powództwo o zaprzeczenie ojcostwa w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się, że dziecko od niego nie pochodzi, bez względu na wiek dziecka.

W praktyce oznacza to, że jeżeli mężczyzna powziął wiedzę o braku więzi biologicznej już po osiągnięciu przez dziecko pełnoletności (np. w wyniku prywatnie przeprowadzonych badań genetycznych), będzie mógł skutecznie wytoczyć powództwo w terminie rocznym od dnia uzyskania tej wiedzy.

Należy jednak podkreślić, że mężczyzna będzie musiał w toku postępowania uprawdopodobnić moment powzięcia wiedzy o braku ojcostwa biologicznego. W praktyce sądy będą więc badać, kiedy dokładnie powód dowiedział się o okolicznościach uzasadniających zaprzeczenie ojcostwa i czy faktycznie wystąpił z powództwem w terminie rocznym od tej daty.

Możliwość wznowienia postępowań

Szczególnie istotną konsekwencją wyroku Trubunału jest możliwość wznowienia postępowań w sprawach, w których powództwa o zaprzeczenie ojcostwa zostały oddalone wyłącznie ze względu na osiągnięcie przez dziecko pełnoletności.  Zgodnie z art. 401(1) kodeksu postępowania cywilnego, można żądać wznowienia postępowania również w wypadku, gdy Trybunał Konstytucyjny orzekł o niezgodności z Konstytucją aktu normatywnego, na podstawie którego zostało wydane orzeczenie.

Podmioty zainteresowane wznowieniem postępowania powinny złożyć skargę o wznowienie postępowania w terminie trzech miesięcy od dnia wejścia w życie orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego. W skardze należy powołać się na podstawę wznowienia wynikającą z art. 401(1) kodeksu postępowania cywilnego oraz wykazać, że oddalenie powództwa nastąpiło wyłącznie w oparciu o przesłankę uznaną przez Trybunał Konstytucyjny za niekonstytucyjną.

Dotychczasowe rozwiązania legislacyjne priorytetowo traktowały stabilność i pewność stosunków rodzinnych, nawet kosztem zgodności stanu prawnego z rzeczywistością biologiczną. Orzeczenie TK częściowo zmienia tę hierarchię wartości, przyznając większe znaczenie prawu jednostki do ustalenia stanu zgodnego z prawdą biologiczną.

Należy jednak podkreślić, że wyrok Trybunału nie eliminuje całkowicie ochrony stabilności stosunków rodzinnych, gdyż nadal obowiązuje roczny termin na wytoczenie powództwa od momentu powzięcia wiadomości o braku więzi biologicznej. Oznacza to, że mężczyzna, który przez wiele lat posiadał wiedzę o tym, że nie jest biologicznym ojcem dziecka, lecz nie wytoczył powództwa w terminie rocznym, nadal będzie związany prekluzją procesową.

Zatem w praktyce procesowej kluczowe znaczenie będzie miało ustalenie momentu powzięcia przez mężczyznę wiedzy o braku więzi biologicznej z dzieckiem. Na gruncie art. 6 Kodeksu cywilnego, ciężar udowodnienia tego faktu będzie spoczywał na powodzie. Sądy będą dokonywać oceny wiarygodności twierdzeń powoda co do momentu uzyskania wiedzy o braku ojcostwa biologicznego.

Procedura wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa

Dla mężczyzn zainteresowanych zaprzeczeniem ojcostwa po orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego, istotne jest przestrzeganie następującej procedury:

1. Powództwo należy wytoczyć przeciwko dziecku i matce, a jeżeli matka nie żyje – przeciwko dziecku (art. 66 k.r.o.).

2. Pozew powinien zostać złożony w sądzie rejonowym właściwym ze względu na miejsce zamieszkania dziecka, a w braku miejsca zamieszkania – w sądzie miejsca jego pobytu (art. 32 k.p.c.).

3. W treści pozwu należy wskazać dokładnie moment powzięcia wiedzy o braku więzi biologicznej oraz okoliczności, w jakich powód uzyskał tę wiedzę.

4. Do pozwu należy załączyć wszelkie dowody potwierdzające moment powzięcia wiadomości o braku ojcostwa biologicznego.

Należy pamiętać, że termin roczny jest terminem prekluzyjnym i nie podlega przywróceniu. Oznacza to, że uchybienie temu terminowi skutkuje definitywną utratą prawa do wytoczenia powództwa o zaprzeczenie ojcostwa.

Jeżeli potrzebują Państwo profesjonalnej pomocy prawnej w podobnej sprawie zapraszam do skorzystania z usług mojej Kancelarii Radcy Prawnego w Gorlicach

tel. 786 119 119

e-mail: gm@kancelariamichalik.com